ब्रिटीश सत्तेची रचना : तैनाती फौज धोरण
भारतात (हिंदुस्थानात) सार्वभौम सत्ता स्थापन करण्यासाठी फ्रेंच आणि इंग्रज यांनी अवलंबिलेली ही एक उपाययोजना. तैनाती फौजेची सुरूवात प्रथम फ्रेंचांनी केली. १७४८–४९ मध्ये डूप्ले व चंदासाहेब यांच्यात करार होऊन फ्रेंचांनी आपली फौज नवाबाच्या मदतीसाठी ठेवली. त्याबद्दल नवाबने डूप्लेला पॉंडिचेरीजवळचा प्रदेश तोडून दिला. यातूनच पुढे इंग्रजांनी सुरू केलेल्या तैनाती फौजेचा उगम झाला आहे. अशाच तऱ्हेचा करार १७६० मध्ये इंग्रजांनी मीर कासीमशीही केला होता.
वॉरन हेस्टिंग्जने थोड्या फार प्रमाणात तैनाती फौजेची योजना अंमलात आणली होती. पण वेलस्लीने हिंदुस्थानात खऱ्या अर्थाने तैनाती फौजेचा प्रसार केला आणि स्थानिक संस्थानिकांना ब्रिटिश अंमलाखाली आणले व भारताचे (हिंदुस्थानचे) ब्रिटिश साम्राज्यात रूपांतर केले. वेलस्लीने प्रथम निजामाकडची फ्रेंच फौज काढून टाकण्यास सांगून त्या जागी इंग्रज फौज ठेवून तैनाती फौजेच्या योजनेला मूर्त स्वरूप दिले. पुढे त्याने या योजनेची सक्ती केली व जे स्थानिक संस्थानिक फौज ठेवून घेणार नाहीत, अशांबरोबर काहीतरी निमित्त काढून युद्धे केली. उदा., टिपू सुलतान, दुसरा बाजीराव पेशवा, नागपूरकर भोसले, शिंदे, होळकर इत्यादी. तसेच जे संस्थानिक इंग्रजांची तैनाती फौज ठेवून घेतील, त्यांच्यावर काही अटी लादण्यात आल्या.
तैनाती फौजेच्या काही महत्त्वाच्या अटी
(१) संस्थानिकांनी फौजेच्या खर्चापुरता प्रदेश तोडून द्यावा.
(२) इंग्रजांच्या परवानगीशिवाय इतर युरोपीयांस आपल्या पदरी नोकरीस ठेवू नये व परकीय सत्तेशी कोणताही करार करू नये.
(३) आपापसांतील तंट्याचा निकाल इंग्रज करतील तो संस्थानिकांनी मान्य करावा.
(४) तैनाती फौजेचे अधिकारी इंग्रजच असावेत.
(५) संस्थानची देखरेख पाहण्यास रेसिडेंट नावाचा अधिकारी ठेवून घ्यावा.
अशा तऱ्हेच्या अनेक अटी घालून वेलस्लीने पेशवे, नागपूरकर भोसले, गायकवाड, शिंदे वगैरे मराठी संस्थानिकांस तसेच म्हैसूर व हैदराबाद येथील सत्ताधारी यांच्या पदरी तैनाती फौज ठेवून त्यांना आपले मांडलिक केले. अशा स्थानिकांची विरोध करण्याची शक्ती कमी करून इंग्रजांनी आपली सार्वभौम सत्ता प्रस्थापित केली.
तैनाती फौजेच्या प्रकारामुळे स्थानिक संस्थानिकांतील स्वत्व नाहीसे होऊन भारताला हिंदुस्थानला लवकरच पारतंत्र्य प्राप्त झाले.
या योजनेत अनेक दोष होते ते म्हणजे
इंग्रजांनी संस्थानिकांच्या संरक्षणाची जबाबदारी घेतल्यामुळे संस्थानिकांनी स्वतःची फौज ठेवेण बंद केले.
संस्थानात बंडाळी व लुटालूट वाढली.
रयतेला आणि उद्योगधंद्यांना संरक्षण मिळेनासे झाले.
संस्थानात ठेवलेली तैनाती फौज सर्व राज्यातील बंडाळीचा मोड करण्यास अपुरी होती.
स्थानिक राज्यकर्ते क्रमाने परतंत्र बनून बेजबाबदारपणे वागू लागले.
त्यांची कारभार करण्याची कार्यक्षमता कमी झाली.
जनतेतील लढण्याची शक्तीच नाहीशी होऊन तीही परतंत्र बनू लागली
