बौद्ध धर्म
बौद्ध धर्माचा प्रसार भारत आणि भारताबाहेरील अनेक देशांमध्ये झाला. गौतम बुद्ध हे बौद्ध धर्माचे संस्थापक होते. गौतम बुद्ध (इ.स.पू. ५६३ ते इ.स.पू. ४८३) गौतम बुद्धां चा जन्म नेपाळमधील लुंबिनी वनात झाला. त्यांच्या पित्याचे नाव होते शुद्धोदन आणि आईचे नाव होते मायादेवी. गौतम बुद्धांचे मूळ नाव होते सिद्धार्थ . त्यांना मानवी जीवनाचे संपूर्ण ज्ञान प्राप्त झाले होते, म्हणून त्यांना ‘बुद्ध’ असे म्हटले गेले. मानवी जीवनात दुःख का आहे, हा प्रश्न त्यांना पडला. त्याचे उत्तर शोधण्या साठी त्यांनी घरादाराचा त्याग केला. एका वैशाख पौर्णिमेला बिहारमधील गया शहरापासून जवळच असलेल्या ऊरुवेला या ठिकाणी एका पिंपळाच्या झाडाखाली ते ध्यानस्थ बसले होते. त्यावेळी त्यांना ‘बोधि ’ प्राप्त झाली.‘बोधि म्हणजे सर्वोच्च ज्ञान’. त्या पिंपळाच्या वृक्षाला आता ‘बोधि वृक्ष’ असे म्हणतात. तसेच ‘ऊरुवेला’ या स्थानाला ‘बोधगया’ असे म्हणतात. त्यांनी त्यांचे पहिले प्रवचन वाराणसीजवळ सारनाथ येथे दिले. या प्रवचनात त्यांनी जो उपदेश केला, त्यास ‘धम्म’ असे म्हटले जाते. या प्रवचनाद्वारे त्यांनी धम्मा च्या चक्राला गती दिली म्हणून या घटनेला ‘धम्मचक्कपवत्तन’ असे पाली भाषेत म्हटले जाते. संस्कृतमध्ये त्याला धर्म चक्रप्रवर्त न असे म्हटले जाते. नंतरच्या काळात त्यांनी धम्माचा उपदेश करण्यासाठी सुमारे पंचेचाळीस वर्षे चारिका केली. चारिका म्हणजे पायी फिरणे. त्यांनी आपला उपदेश पाली या लोकभाषेत केला. बौद्ध धम्मा मध्ये बुद्ध, धम्म आणि संघ यांना शरण जाण्याची संकल्पना महत्त्वाची आहे. या संकल्पनेला ‘त्रिशरण’असे म्हणतात. त्यांनी सांगितलेल्या धम्मा चे सार पुढीलप्रमाणे आहे.
आर्य सत्येः मानवी जीवनातील सर्व व्यवहारांच्या मुळाशी चार सत्ये आहेत. त्यांना आर्यसत्ये म्हटलेले आहे.
१. दुःखः मानवी जीवनात दुःख असते.
२. दुःखाचे कारणः दुःखाला कारण असते.
३. दुःख- निवारणः दुःख दूर करता येते.
४. प्रतिपदः प्रति पद म्हणजे मार्ग . हा दुःखाचा अंत करण्याचा मार्ग आहे. हा मार्ग शुद्ध आचरणाचा आहे. या मार्गाला ‘अष्टांगिक मार्ग ’असे म्हटले आहे.
पंचशीलः गौतम बुद्धांनी पाच नियमांचे पालन करण्यास सांगितले. त्या नियमांनाच ‘पंचशील’ असे म्हणतात.
१. प्राण्यांची हत्या करण्या पासून दूर राहणे.
२. चोरी करण्यापासून दूर राहणे.
३. अनैतिक आचरणापासून दूर राहणे.
४. असत्य बोलण्या पासून दूर राहणे.
५. मादक पदार्थांच्या सेवनापासून दूर राहणे.
बौद्ध संघः आपल्या धम्माचा उपदेश करण्यासाठी त्यांनी भिक्खूं चा संघ निर्माण केला. गृहस्थ जीवनाचा त्याग करून संघात प्रवेश करणाऱ्या त्यांच्या अनुयायांना ‘भिक्खू ’ असे म्हटले जाते. बुद्धां प्रमाणे भिक्खू ही चारिका करून लोकांना धम्माचा उपदेश करत असत. स्त्रियांचा स्वतंत्र संघ होता. त्यांना भिक्खुनी असे म्हणतात. बौद्ध धर्मात सर्व वर्णांतील व जातींमधील लोकांना प्रवेश होता. उपदेशाचे सारः गौतम बुद्धांनी मानवी बुद्धीच्या स्वातंत्र्याची घोषणा केली. वर्णवगैरेंच्या आधारे मानली जाणारी विषमता नाकारली. जन्माने कोणी श्रेष्ठ वा कनिष्ठ ठरत नाही, तर आचरणावरूनच श्रेष्ठ कनिष्ठता ठरते. ‘छोटीशी चिमणीदेखील आपल्या घरट्या त स्वच्छं दपणाने चिवचिवते’ हे त्यांचे वचन विख्यात आहे. ते स्वातंत्र्य आणि समता या मूल्यांविषयींचे त्यांचे चिंतन दर्शवते. त्यांनी पुरुषांच्या प्रमाणे स्त्रियांनाही स्वतःची उन्नती करण्याचा अधिकार आहे असा उपदेश केला. यज्ञासारख्या कर्मकांडाला विरोध केला. त्यांनी उपदेशलेली प्रज्ञा, शील, इत्यादी मूल्ये मानवाचे कल्याण साधणारी आहेत. सर्व प्राणि मात्रांविषयीची ‘करुणा’ हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे असाधारण वैशिष्ट्य होते.
गौतम बुद्धां नी उपदेशलेली सहिष्णुता केवळ भारतीय समाजालाच नव्हे , तर सर्व मानवजातीला आजही मार्गदर्शक आहे.
लोकायतः लोकायत किंवा चार्वाक या नावाने ओळखला जाणारा प्राचीन काळातील विचारप्रवाहही महत्त्वाचा आहे.त्याचा भर स्वतंत्र विचारावर होता.त्याने वेदांचे प्रामाण्य नाकारले. प्राचीन काळात भारतीय भूमीत नवनवीन धार्मिक विचारांचे स्रोत निर्माण होत राहिले. कालांतराने ज्यू , ख्रिश्चन, इस्लाम आणि पारशी हे धर्म भारतीय समाजात रुजले.
ज्यू धर्म
ज्यू धर्माचे लोक साधारणपणे इसवी सनाच्या पहिल्या ते ति सऱ्या शतकात केरळमधील कोचीन येथे आले असावेत. ज्यू धर्माला ‘यहुदी’ धर्म असेही म्हटले जाते. देव एकच आहे, असे ज्यू धर्मीय मानतात. ज्यू धर्माच्या शिकवणीत न्याय, सत्य, शांती, प्रेम, करुणा,
विनम्रता, दान करणे, चांगले बोलणे आणि स्वाभिमान या गुणांवर भर दिलेला आहे. त्यांच्या प्रार्थनास्थळाला ‘सिनॅगॉग’ असे म्हणतात.
ख्रिश्चन धर्म
ख्रिश्चन धर्मा ची स्थापना येशू ख्रिस्तांनी केली. तो जगभर पसरला आहे. येशू ख्रिस्तांच्या १२ शिष्यां पैकी एक असणारे सेंट थॉमस हे इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात केरळमध्ये आले. त्यांनी त्रिचूर जिल्ह्यातील पल्लयूर येथे इसवी सन ५२ मध्ये चर्चची स्थापना केली. ख्रिश्चन धर्माच्या शिकवणीनुसार देव एकच आहे. तो सर्वांचा प्रेमळ पिता आहे आणि सर्वशक्ति मान आहे. येशू ख्रिस्त हे देवाचे पुत्र असून मानवजातीच्या उद्धारासाठी पृथ्वी वर आलेले होते असे मानले जाते. आपण सारे एकमेकांचे बंधुभगि नी आहोत. आपण सर्वांवर प्रेम केले पाहिजे. अगदी शत्रूवर देखील.चुकलेल्यांना क्षमा केली पाहिजे, असे ख्रिश्चन धर्मा मध्ये सांगितले आहे. ‘बायबल’ हा ख्रिश्चन धर्माचा पवित्र धर्मग्रंथ आहे. ख्रिश्चन लोकांच्या प्रार्थनास्थळाला ‘चर्च’ असे म्हणतात.
इस्लाम धर्म
इस्लाम हा एकेश्वरवाद मानणारा धर्म आहे.अल्ला एकच असून मुहम्मद पैगंबर त्याचे प्रेषित आहेत. ईश्वराचा संदेश पैगंबरांमार्फत पवित्र कुरआन या धर्म ग्रंथामधून प्रकट झालेला आहे. ‘इस्लाम’ या शब्दा चा अर्थ ‘शांती’ असा आहे. या शब्दा चा अर्थ ‘अल्लाहला शरण जाणे’ असाही होतो. सर्वकाळी आणि सर्वत्र फक्त अल्लाह आहे, तो सर्वशक्ति मान आणि परम दयाळू आहे, असे इस्लाममध्ये सांगितलेले आहे. मानवी अस्तित्वा चा हेतू अल्लाहची उपासना करणे हाच आहे, असे मानलेले आहे. मनुष्या ने आयुष्या त कसे वागावे, याचे मार्गदर्शन पवित्र ‘कुरआन’ या धर्म ग्रंथात केलेले आहे. भारत आणि अरबस्तान यांमध्ये फार प्राचीन काळापासून व्यापारी संबंध होते. अरबस्तानातील व्यापारी केरळच्या किनाऱ्या वरील बंदरांना भेट देत असत. इसवी सनाच्या सातव्या शतकात अरबस्तानात इस्लामचा प्रसार झाला. त्याच शतकात अरबी व्यापाऱ्यां मार्फत भारतामध्ये इस्लामचे आगमन झाले. इस्लाम धर्माच्या प्रार्थनास्थळाला ‘मशीद’ असे म्हणतात.
पारशी धर्म
पारशी लोक आणि वैदिक संस्कृतीचे लोक यांच्या मध्ये प्राचीन काळापासून संबंध होते. पारशी धर्माच्या पवित्र ग्रंथाचे नाव ‘अवेस्ता’ असे आहे. ‘ऋग्वेद’ आणि अवेस्ता यांतील भाषेमध्ये साम्य आहे. पारशी लोक इराणच्या ‘पार्स ’ किंवा ‘फार्स ’ नावाच्या प्रांतातून भारतात आले, म्हणून त्यांना ‘पारशी’ या नावाने ओळखले जाते. ते प्रथम गुजरातमध्ये आले. ते इसवी सनाच्या आठव्या शतकात आले असावेत असे काहींचे मत आहे. झरथुष्ट्र हे पारशी धर्माचे संस्थापक होते. ‘अहुर मज्द्’ या नावाने त्यांच्या देवाचा उल्लेख केला जातो. पारशी धर्मा मध्ये अग्नी आणि पाणी या दोन तत्त्वांना अत्यंत महत्त्व आहे. त्यांच्या देवळांमध्ये पवित्र अग्नी प्रज्वलित केलेला असतो. त्या देवळांना ‘अग्यारी’ असे म्हणतात. उत्तम विचार, उत्तम वाणी आणि उत्तम कृती ही तीन प्रमुख आचरणतत्त्वे हा पारशी विचारसरणीचा गाभा आहे.
