दुहेरी राज्य व्यवस्था :
कंपनीस मोगल बादशहाने
दिवाणी अधिकार दिल्यामुळे कंपनीस बंगालच्या सुभाषांतरांवरूनयातील महसूल गोळा
करण्याचा अधिकार मिळाला. परंतु सुभाषांतरांवरूनयाच्या राज्यकारभारची व
सुव्यवस्थेची जबाबदारी बंगालच्या नबाबकडेच राहिली. बंगालवर इंग्रजांचे वर्चस्व
निर्माण झाले तरी इग्रजांना त्यांच्या कारभार करण्यास लागणारे मनुष्यबळ कंपनीजवळ
नव्हते आणि दुसरे कारण असे की, बंगालवर कंपनीने पूर्ण
अधिकार बसवला असता तर एतद्देशीय सत्ताधीशानी कंपनीशी संघर्ष सुरु केला असता व
बंगाल इंग्रजांना पचू दिला नसता.
परंतु या दुहेरी
राज्यव्यव्यस्थेत राज्याची सल्तनत व जबाबदारी यांची फारकत करण्यात आली होती ही
गंभीर चूक होती. राज्यात दुष्काळ पडला तरी सामान्य जनतेचा विचार न करता कंपनी
र्निदयपणे जमीन महसूल गोळा करीत असे व प्रचंड संपत्ती मिळवीत असे. त्यामुळे लाखो
माणसे अन्नान्न करुन तडफडून मेली. बंगालमध्ये स्मशानकळा पसरली. शेवटी इंग्रज
सरकारने कंपनीच्या भ्रष्ट कारभाराची चौकशी करुन तिच्यावर नियंत्रण प्रस्थपित
करणारा रेग्युलेंटिग अॅक्ट १७७३ रोजी पास केला.
इंग्रज म्हैसूर
संघर्ष :
हैदरअली व त्याचा
मुलगा टिपू सुलतान यांना इंग्रजांच्या कारस्थानाची पूर्ण कल्पना होती.
इंग्रजांविरुध्द दक्षिणेतील भारतीय सल्तनत एकी घडवून आणण्याचा त्यांनी प्रयत्न
केला;
परंतु तो सफल झाला नाही. त्यामुळे त्यांना शासक व इंग्रज यांच्यात
चार युद्धे झाली. सन १७८२ मध्ये हैदरचा मृत्यु झाला. त्याचा मुलगा टिपू सुलतान
याने इंग्रजांविरुध्दची मोहिम नेटाने चालू ठेवली. इंग्रजांविरुध्द फ्रेंचांची मदत
मिळवण्याचा त्याने प्रयत्न केला. सन १७९९ मध्ये श्रीरंगपटणमच्या लढाईत टिपू
धारातीर्थी पडला आणि इंग्रजांची सरशी झाली. म्हैसूर इंग्रजांच्या वर्चस्वाखाली
आले.
टिपूच्या मृत्युनंतर
इंग्रजांना आव्हान देऊ शकेल अशी एकच सल्तनत भारतात होती, ती म्हणजे मराठा सल्तनत
मराठे व इंग्रज :
मुंबई हे इंग्रजांचे
पश्चिम भारतातील प्रमुख केंद्र होते. त्याच्या जवळपासचा प्रदेश मिळवण्याचा त्यांचा
प्रयत्न होता; परंतु या प्रदेशावर मराठयांची घटट् पकड
असल्यामुळे इंग्रजांचे फावले नाही. अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठी राज्यावर
दोन आपत्ती कोसळल्या. १७६१ च्या पानिपतच्या युध्दात झालेली प्रचंड हानी व
कर्तृत्ववान पेशवा माधवराव यांचा मृत्यु यांमुळे मराठी सल्तनत दुबळी झाली
माधवरावाच्या मृत्युनंतर त्याचा चुलता रघुनाथराव याला पेशवेपद हवे होते पण त्यास
अनेक मराठी सरदारांचा विरोध होता. यामुळे मराठयांमध्ये दुफळी माजली. रघुनाथरावाने
इंग्रजांची मदत मागितली. इंग्रज व रघुनाथराव यांच्यामध्ये सुरत येथे करार झाला.
अशा रीतीने मराठयांच्या राजकारणात इंग्रजांचा शरकाव झाला.
सन १७७५ ते १८१८ या
दरम्यान मराठे व इंग्रज यांच्यात तीन युध्दे झाली. सन १७७५ ते १७८२ च्या पहिल्या
युध्दात बहुतेक सर्व मराठी सरदांनी एकजुटीने इंग्रजांना तोंड दिले. त्यामुळे
मराठयांची सरशी झाली. १७८२ साली सालबाईचा तह होऊन पहिले मराठा इंग्रज युध्द संपले.
सन १७९८ मध्ये र्लॉड
वेलस्ली गव्हर्नर जनरल म्हणून भारतात आला. सर्व भारतावर इंग्रजांचे वर्चस्व
प्रस्थापित करण्याचे त्याचे धोरण होते. त्यासाठी त्याने अनेक भारतीय सत्ताधीशांशी
तैनाती फौजचे करार केले. या करारांन्वये भारतीय सत्ताधीशांना इंग्रजांच्या लष्करी
मदतीने आश्वासन देण्यात आले. मात्र त्यासाठी काही अटी घातल्या. भारतीय राज्यकर्त्यानी
त्यांच्या राज्यात इंग्रजांचे लष्कर ठेवावे, त्या
लष्कराच्या खर्चासाठी रोख रक्कम किंवा तेवढया उत्पन्नाचा प्रदेश कंपनीला तोडून
द्यावा, इतर सत्ताधीशांशी त्यांनी इंग्रजांच्या मध्यस्थीनेच
संबंध ठेवावेत, एकमेकांशी प्रत्यक्ष वाटाघाटी करू नयेत,
सर्व बोलणी इंग्रजांच्या मध्यस्थीनेच करावीत, इंग्रजांचा
रेसिडेंट आपल्या दरबारी ठेवावा अशा त्या अटी होत्या. तैनाती फौजेचा करार करणारा
पहिला भारतीय सत्ताधीश निजाम हा होता. यानंतर काही इतर सत्ताधीशांनीही ही पद्धत
स्वीकारली व आपले स्वातंत्र्य गमावले.
सन १८०२ मध्ये पेशवा
दुसरा बाजीराव याने इंग्रजांशी तैनाती फौजेचा करार केला. हा करार वसईचा तह म्हणून
प्रसिध्द आहे. परंतु हा तह शिंदे व भोसले या मराठी सरदारांना मान्य नव्हता. यातून
१८०३ साली दुसरे इंग्रज मराठा युध्द झाले. या युध्दात इंग्रजांनी शिंदे व भोसले
यांचा पराभव केला. १८०५ साली होळकरही पराभूत झाले. या पराभवांमुळे उत्तर भारतातील
दिल्ली,
आग्रा या महत्वाच्या केंद्रांवरील मराठयांचा प्रभाव नष्ट झाला व
त्यांची जागा इंग्रजांनी घेतली. या विजयानंतर इंग्रजांचा मराठी राज्यात हस्तक्षेप
सतत वाढू लागला. तो असहय होऊन १८१७ साली बाजीरावाने इंग्रजांविरुध्द युध्द
पुकारले. या युध्दात पेशव्याचा पराभव झाला. सन १८१८ मध्ये बाजीरावाने शरणागती
पत्कारली. अशा प्रकारे इंग्रज हे भारतातील प्रमुख सत्ताधीश बनले.
सिंधवर इंग्रजांचा
ताबा :
भारतातील आपली सल्तनत
सुरक्षित करण्यासाठी इंग्रज वायव्य सरहद्दीकडे वळले. अफगाणिस्तानातून रशिया
भारतावर आक्रमण करील अशी त्यांना भीती होती, म्हणून
अफगाणिस्तानावर आपला प्रभाव प्रस्थापित करण्याचे इंग्रजांनी ठरवले. अफगाणिस्तानकडे
जाणारे मार्ग सिंध व पंजाबमधून जात होते. यामुळे सिंधचे महत्व इंग्रजांच्या
ध्यानात आले. सिंधच्या प्रदेशावर अमीरांची सल्तनत होती. इंग्रजांनी
त्यांच्याविरुध्द लष्करी कारवाई केली आणि १८४३ साली सिंध गिळंकृत केला.
शीख सत्तेचा पाडाव
:
एकोणिसाव्या शतकाच्या
प्रारंभी पंजाबमधील शीख राज्याची सल्तनत रणजितसिंहाच्या हाती होती. १८०९ साली
इंग्रजांनी त्याच्याशी मैत्रीची करार केला. रणजितसिंहाने सतलज नदीच्या पूर्वेकडे
राज्यविस्तार करू नये अशी अट इंग्रजांनी घातली.
१८३९ साली
रणजितसिंहाच्या मृत्युनंतर त्याचा अल्पवयीन मुलगा दलीपसिंग गादीवर बसला. राज्याचा
कारभार त्याची आई राणी जिंद्रन पाहू लागली. दरबारी मंडळींवर व लष्करावर तिचा अंकुश
राहिला नाही. ही संधी साधून इंग्रजांनी काही शीख सरदारांना फितूर केले. इंग्रज
पंजाबवर आमण करणार असा लष्कराचा समज झाल्यामुळे शिखांनी सन १८४५ मध्ये इंग्रजांवर
हल्ला केला. या युध्दात शीख सैनिक प्राणपणाने लढले; परंतु
त्यांचे काही सरदार इंग्रजांना फितूर झाल्यामुळे पहिल्या शीख इंग्रज युध्दात
शिखांचा पराभव झाला. दिलीपसिंगाला इंग्रजांनी गादीवर कायम ठेवले. मात्र त्याला मदत
करण्यासाठी त्यांनी आपल्या विश्वासातील सरदार नेमले. राणीच्या हातातील सल्तनत
काढून घेतली गेली. पंजाबवरील इंग्रजांचा वाढता प्रभाव काही स्वातंत्र्यप्रिय
शिखांना जाचू लागला. मुलतानचा अधिकारी मूलराज याने सन १८४८ मध्ये इंग्रजांविरुध्द
बंड केले. हजारो शीख सैनिक इंग्रजांविरुध्द युध्दात उतरले. या दुसऱ्या युध्दातही
शीख पराभूत झाले. सन १८४९ मध्ये इंग्रजांनी पंजाबचा प्रदेश आपल्या राज्याला जोडला.
अशा प्रकारे भारतीय सल्तनती
निष्प्रभ करून इंग्रजांनी संपूर्ण भारत आपल्या वर्चस्वाखाली आणला.
