1757 ते 1857 या काळात इंग्रजांनी भारतीयांवर अनेक अन्याय केले. कंपनी च्या राजवटीत
बेकारी वाढली. इंग्रजांनी भारतीयांवर अनेक अन्यायकारक कर लादले. नोकरी देताना
इंग्रज भारतीयां सोबत भेदभाव करीत असत. अनेक महत्वाची पदे इंग्रजांना मिळत तर
खालच्या दर्जाची पदे भारतीयांना दिली जात असे. एकाच प्रकारचे पद धारण करणाऱ्या
इंग्रज व भारतीय व्यक्ति यांच्यातील वेतनामध्ये देखील खूप फरक होता इंग्रज
व्यक्तिला जास्त वेतन दिले जात असे. तर भारतीय व्यक्तिला कमी वेतन दिले जात असे. 1857 च्या उठवास धार्मिक, राजकीय, आर्थिक
व सामाजिक अशी अनेक कारणे आहेत.
उठावाची कारणे
राजकीय कारणे
कंपनीचे साम्राज्यवादी
धोरण :- सन 1600 मध्ये ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना झाली. व्यापार करणे हा
कंपनीचा मुख्य हेतु होता. परंतु
भारतातील अस्थिर राजकीय परिस्थितीचा फायदा घेऊन कंपनीने सत्ताविस्तारास सुरुवात
केली. लॉर्ड वेलस्ली, लॉlर्ड
हेस्टिंग्ज लॉर्ड डलहौसी या गव्हर्नर जनरलची प्रचंड सत्ताविस्तार करुन सर्व देशभर
कंपनीचे वर्चस्व निर्माण केले. कंपनीच्या या राजकीय हस्तक्षेपामुळे ज्या
संस्थानिकांच्या सत्ता नामशेष झाल्या ज्यांचे व्यापार, उद्योग
बुडाले ते लोक असंतुष्ट झाले.
लॉर्ड वेलस्लीची
तैनाती फौज
इ.स. 1798 मध्ये वेलस्ली गव्हर्नर जनरल म्हणून भारतात आला. त्याने तैनाती फौजेच्या
पध्दतीचा अवलंब करून साम्राज्य विस्तारावर भर दिला. तैनाती फौज दुर्बल
संस्थानिकांच्या अंतर्गत व बाहय संरक्षणासाठी देण्यात आली. याच्या मोबदल्यात
संस्थानिकास कंपनीस रोख रकमेऐवजी आपल्या राज्याचा काही प्रदेश तोडून द्यावा लागे.
त्याचबरोबर या फौजेचा खर्च संस्थानिकास करावा लागे. कंपनीच्या परवानगीशिवाय
इतरांशी युध्द किंवा करार करता येणार नाहीत. तसेच इंग्रजांचा वकिल दरबारी राहिल.
त्याच्या मार्गदर्शनानुसार राज्यकारभार करावा, इ. तैनाती
फौजेच्या अटी होत्या.ब्रिटिशांची मुत्सद्देगीरी भेदनीती साम्राज्यवाद भारतीय
संस्थानिकांना ओळखता आला नाही. परिणाम त्यांना आपल्या सत्ता गमवाव्या लागल्या.
संस्थानांचे विलनीकरण
आणि खालसा पध्दती
इ.स. 1848 मध्ये
लॉर्ड डलहौसी गव्हर्नर जनरल म्हणून भारतात आला तो अतिशय महत्वाकांक्षी व साम्राज्यावादी
वृत्तीवरचा होता. डलहौसी देशी राज्यांना ब्रिटिश साम्राज्यात विलीन करण्यासाछी,
खालसा पध्दतीचा अवलंब केला. याबाबत त्याचे दोन मार्ग होते. एक तर ते
राज्य जिंकून घेणे किंवा विविध कारणे दाखवून ते ब्रिटिश साम्राज्यात विलीन करणे
डलहौसीने आपल्या अंकित असणाऱ्या
संस्थानिकांवर त्यांनी आपल्या उत्तराधिकाऱ्यास कंपनी सरकारची मान्यता घेणे
आवश्यक केले व जी संस्थाने तत्वानुसारच नि:संतान संस्थानिकाला डलहौसीने दत्तक
घेण्यास परवानगी दिली नाही.
दत्तक वारस नामंजूर
या धोरणानुसार सातारा, झाशी, संबळपूर,
जेतपूर, उदयपूर, नागपूर,
इ. संस्थाने खालसा करुन कंपनीच्या राज्यात सामाविष्ट केली. तर गैरकारभार व अव्यवस्था या तत्वाखाली
अयोध्येचे संस्थान खालसा केले. डलहौसीच्या या आक्रमक धोरणामुळे अनेक संस्थानिक
दुखावले गेले, तर शिल्लक असणारे संस्थानिक भयभीत झाले.
पदव्या आणि पेन्शन
रद्द
लॉर्ड डलहौसीने अनेक संस्थानिकांच्या पदव्या व पेन्शन
रद्द करण्याचा सपाटा चालविला. मोगल सम्राट बहादूरशहा याचा बादशहा हा किताब व त्यास
मिळणारी पेन्शन रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.
पेशवा दुसरा बाजीराव याचा दत्तक पुत्र नानासाहेब मिळणारी पेन्शन डलहौसीने
बंद केली वर्हाड (विदर्भ) प्रांत आपल्या ताब्यात घेतला. इंग्रजांनी अनेक
संस्थानिकांच्या पदव्या व पेन्शन रद्द केल्यामुळे त्यांची मने दुखावली गेली.
वेतने, इनाम व जहागिरीची जप्ती
ईस्ट इंडिया
कंपनीच्या भरभराटीसाठी लॉर्ड विल्यम
बेंटिकने अनेक योजना आखल्या भारतातील अनेक संस्थानिकांनी लोकांना इनाम म्हणून जमिनी दिल्या होत्या बेंटिकने अशा
जमिनीची चौकशी करून ज्यांच्याकडे पुरावे नव्हते.त्यांच्या जमीनी काढून घेतल्या.
अनेक जहागिरींची जप्ती केली. लॉर्ड
डलहौसीने जमिनींच्या चौकशीसाठी एक कमिशन नेमले.या कमिशनने पंचवीस हजार
इनामी जमिनींची चौकशी करुन एकवीस हजार जप्त केले यामूळे लक्षावधी लोक नाराज झाले.
आर्थिक कारणे
देशी उद्योगधंद्याना
लागलेली उतरती कळा
ब्रिटिशांनी आर्थिक
साम्राज्यावादावर भर दिला होता. 18 व्या शतकात युरोपात
औद्योगिक क्रांती घडून आली. सुरुवातीस इंग्लंडमधील औद्योगिक क्रांती झाली. येथील
कारखान्यांना लागणारा कच्चा माल हिंदुस्थानातून नेण्यात येऊ लागला व तयार झालेला
पक्का माल भारतीय बाजारपेठेत आणून विकला जाऊ लागला कारखान्यात तयार झालेला माल
अत्यंत सुबक सुंदर व टिकाऊ होता. परिणामत भारतीय लघुद्योगातून तयार झालेलया मालास
उठाव राहिला नाही. इंग्रजांच्या व्यापारी धोरणामुळे येथील उद्योगधंदे बुडाले
लक्षावधी कारागीरांवर बेकारीची वेळ आली.
शेतीसंबंधी उदासीन
धोरण
शेती हा भारतीयांचा
प्रमुख व्यवसाय होता व त्यावरच लोकांची उपजीविका अवलंबून होती. शेतकऱ्यांना
उत्पन्नाच्या 2/3 हिस्सा कर म्हणून ब्रिटिश सरकारला
द्यावा लागत होता.दुष्काळाच्या परिस्थितीतही शेतसाऱ्या मध्ये कसल्याही प्रकारची
सूट देण्यात येत नसे याउलट जो शेतकरी वेळेवर कर भरत नसत त्यांच्या जमिनींचे जाहीर
लिलाव केले जात. त्यामुळे शेतकऱ्यांचे प्रचंड आर्थिक शोषण होऊ लागले.ब्रिटिशांनी
सर्व देशभर एकच अशी शेतसाऱ्या ची पध्दत ठेवलेली नव्हती प्रत्येक प्रांतामध्ये यात
वेगळेपणा होता. लॉर्ड कॉर्नवालिसने पंजाब
प्रांतात कायमधारा पध्दती सुरु केली. तर लॉर्ड हेस्टिंग्ज यात सुधाराण करुन पंजाब
व आग्रा प्रांतात थॉमस मन्रो याने रयतवारी पध्दती सुरु केंली ब्रिटिशांनी शेती
सुधारण्यापेक्षा कर वसुलीकडे अधिक लक्ष दिले. कराच्या ओझ्याखाली शेतकरी दबला गेला
व असा शेतकरी ब्रिटिशांच्या विरोधात उभा राहिला.
हिंदी जनतेची आर्थिक
पिळवणूक
भारत हा एक सधन व
संपन्न देश होता. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने भारताची आर्थिक लूट केली. या
देशातील प्रत्यके प्रांत कोणत्या ना कोणत्या उत्पनासाठी प्रसिध्द होता. आसाम
चहासाठी,
महाराष्ट्र् गुजरात, कापसासाठी तर पंजाब,
व बंगाल धनधान्यासाठी प्रसिध्द होता.
ब्रिटिशांनी
भारतीयांचे विविध मार्गाने शोषण केले भारतात अत्यंत कमी किमतीत कच्चा माल खरेदी
करणे व तयार झालेला पक्का माल हुकमी बाजारपेठ म्हणून भारतात विकणे भारतातील चहा, कॉफी, मसल्याचे, पदार्थ,
खनिजे, लाकूड, इत्यादी
माध्यमातून ब्रिटीशांनी आपले साम्राज्य निर्माण केले होते. या साम्राज्याच्या
रक्षणासाठी ब्रिटिशांना आपले लष्कर सतत सज्ज ठेवावे लागे हा खर्च भारतीय तिजोरीतून
दिला जाई. ब्रिटिशांनी भारतीयांची यंत्रवत लुट केली. त्यांच्या लुटीचे मार्ग अनेक
होते. यामुळे ब्रिटनची भरभराट झाली. तर भारत दारिद्रयाकडे वाटचाल करु लागला
शेतसाऱ्यासाठी
शेतकऱ्यावर अन्याय व अत्याचार
सरकारी अधिकाऱ्या नी
जमीन महसूल कृषी उत्पनाच्या स्वरूपात घेण्याऐवजी रोखा रकमेच्या स्वरुपात घेण्याचा
आग्रह धरला शेतकऱ्यांकडे रोख रक्कम नसल्याने शेतकऱ्यांवर अन्याय अत्याचार करण्यात
आले. मद्रासमधील सरंकारी निवेदनात म्हटले
आहे,
त्यानुसार ठरावीक शेतसारा प्राप्त करण्यासाठी उन्हात उभे करणे,
जेवण न देणे फटके मारणे अशा शिक्षा दिल्या जात होत्या.
सामाजिक – सांस्कृतिक कारणे
हिंदूविषयी तुच्छतेची
भावना
काळया लोकांपेक्षा
गौरवणीर्य लोक जन्मत श्रेष्ठ आहेत. अशी भावना
युरोपभर पसरली होती. इंग्लंडही त्यास अपवाद कसा असेल हिंदी लोक मागास आहेत.
त्यांची संस्कृती रानटी आहे हे भारतीयांच्या मनावर बिंबवण्याचा ब्रिटिश प्रयत्न
करु लागले. एखादया साधा इंग्रज रस्त्याने
जात असेल तर घोडागाडीमधून जाणाऱ्या भारतीयालाही खाली उतरून त्या इंग्रजास सलाम
ठोकावा लागे. रेल्वेच्या पहिल्या वर्गाच्या डब्यातून भारतीयांना प्रवेश करण्यास
मज्जाव होता. युरोपियनांच्या हॉटेलमध्ये व क्लबमध्ये भारतीयांना प्रवेश नसे, हिदी माणसाप्रती असणारी ब्रिटिशांची तुच्छतेची भावना भारतीयांचा असंतोष
वाढविण्यास कारणीभूत ठरली.
हिंदू संस्कृती व
समाज जीवनावर आघात
भारतीयांच्या सामाजिक
जीवनात बदल करण्यासाठी लॉर्ड विल्यम बेंटिकने
अनेक कायदे पास केले.
सन 1829 मध्ये सती बंदीचा कायदा केला.
त्याचप्रमाणे विधवा
पुनर्विवाह संमती कायदा, बालविवाह प्रतिबंधक कायदा असे
कायदे पास केले.
भारतीय समाज
प्रबोधनापासून अ्द्याप दूर होता.
ब्रिटिशांनी हे सर्व
कायदे आपला धर्म व संस्कृती बुडविण्यासाठी केले आहेत. असे काही रुढीप्रिय
भारतीयांना वाटू लागले.
जातिभेद रद्द
करण्याचा कायदा
इ.स. 1850 मध्ये ब्रिटिशांनी जातिभेद रद्द करण्याचा कायदा केला व या कायद्यानुसार
वारसाहक्क व मालमत्ता हक्कामध्ये काही बदल केले.
तत्कालीन हिंदु
मुस्लिमांना या कायद्याचा धोका वाटू लागला हिंदू वा मुस्लीम धर्मातर करुन ख्रिश्चन
धर्मात गेला, तरी त्याचा वाससाहक्क व मालमत्ता प्राप्ती
हक्क या कायद्यानुसार कायम राहणार होता.
नवीन शिक्षणव्यवस्था
अप्रिय
भारतात ब्रिटिशांनी
पाश्च्यात शिक्षणव्यवस्था सुरु केली.
देशभर ख्रिश्चन
धर्माचे शिक्षण देणाऱ्या मिशनरी शाळा सुरु झाल्या ब्रिटिशांच्या या धोरणामुळे 19 व्या शतकाच्या पूर्वार्धात भारतीय समाजरचना कोलमडते की काय, असे लोकांना वाटू लागले आणि यामधून भारतीयांच्यात असंतोष निर्माण झाला.
धार्मिक कारणे
धार्मिक संकट
ब्रिटिश ईस्ट इंडिया
कंपनीचे आर्थिक साम्राज्यावादाबरोबरच धार्मिक साम्राज्यवादाचाही पुरस्कार केला.
इ.स. 1813 च्या चार्टर अॅक्टनुसार धर्मप्रसारासाठी कंपनीची मदत मिळू लागली. अनेक
धर्म प्रसारक ख्रिश्चन धर्मप्रसारासाठी भारतात येऊ लागले.
कंपनीने धर्म
प्रसारासाठी विविध मार्गाचा अवलंब केला. ख्रिश्चन धर्म स्वीकारणाऱ्या ना
वडिलोपार्जित संपत्ती त त्यांचा हक्क मिळे. अनाथ बालकांना सेवा सुविधा देऊन
ख्रिश्चन धर्माची दीक्षा दिली जाई. ख्रिश्चन धर्म स्वीकाराणाऱ्या ना नोकरीत
सामावून घेतले जाई व जे नोकरीत असतील त्यांना बढती दिली जाई. ख्रिश्चन मिशनऱ्या
च्या शाळांतून ख्रिश्चन धर्माची शिकवण व तत्वज्ञान दिले जाई. तुरुंगवास
भोगणाऱ्या भारतीयाने ख्रिश्चन धर्म
स्वीकारलयास त्याची मुक्तता होई. कंपनीच्या या धर्मप्रसारामुळे भारतीयांना असे
वाटू लागले की इंग्रजानी आपला व्यापार उद्योग बुडविला आता इंग्रज आपला धर्मही
बुडविणार.
धर्म व सामाजिक
सुधारणाविरुध्द प्रतिक्रिया
कंपनी सरकारच्या
कालखंडामध्ये धर्म व समाज सुधारणेबाबत अनेक महत्वपूर्ण निर्णय घेण्यात आले.
विशेषता बेंटिकने इ.स. 1929 मध्ये सती बंदीचा कायदा
केला बेंटिकने समाज सुधारण्यासाठी अनेक सामाजिक सुधारणा केल्या खऱ्या परंतु तत्कालीन रुढीप्रिय समाजाला या सुधारणा
आवडल्या नाहीत.
देवालयांची व
मशिदींची वतने जप्त
कंपनी सरकारने अनेक
हिंदू मंदिरांची व मुस्लीम मशिदीची वतने काढून घेतली. यामुळे धर्मगुरु व मौलवंशीची
अप्रतिष्ठा झाली. धार्मिक असंतोष वाढीस लागला.
लष्करी कारणे
राजकीय आर्थिक
सामाजिक धार्मिक कारणामुळे जनतेत असंतोष निर्माण झाला असला. तरी जोपर्यत शिपाई
बंडास तयार होत नाही, तोपर्यत उठाव घडून येणे शक्य
नव्हते.शिपायांनी हाती बंदूक घेतली आणि उठावास सुरुवात झाली.त्यामुळे शिपायांनी
हाती शस्त्र घेण्यासाठी मागची कारणे महत्वाची आहेत.
हिंदी शिपायावरील
निर्बंध
ब्रिटिशांनी अनेक
लष्करी कायदे मंजूर करुन हिंदी शिपायांवर निर्बध लादले. इ.स. 1806 मध्ये कायदा पास करुन हिंदी शिपायांवर गंध लावण्याची व दाढी करण्याची
सक्ती केली. भारतीय सैन्यात समुद्र पर्यटन केल्यास आपला धर्म बुडेल अशी समजूत
होती. लॉर्ड कॅनिंग सामान्य सेवा भरती अधिनियम पास केला, या कायद्यानुसार भारतीय सैन्याला समुद्र पार करुन विदेशात पाठविले जाणार
होते. त्यांनी परदेशात जाण्यास विरोध केला, त्यांना नोकरीस
मुकावे लागले, तर अनेकांना शिक्षा झाल्या.
हिंदी शिपायांना
मिळणारी अयोग्य वागणुक
हिंदी शिपायांत
असंतोष वाढीस लागण्यास कारणीभूत ठरलेली कारणे
अ) लष्करातील उच्च
अधिकार पदे भारतीय सैनिकांनी दिली जात नसत.
ब) एकाच पदावर काम
करणाऱ्या हिंदी व ब्रिटिश शिपायांच्या
वेतन व भत्यांत फार मोठी तफावत केली जात होती.
क) हिंदी शिपायांना
अत्यंत अपमानास्पद वागणूक दिली जाई. परेड ग्राऊंडवर त्यांचा अवमान कला जाई.
वेळप्रसंगी लाथासुध्दा घातल्या जात.
ड) लष्करी मोहिमेवर
ब्रिटिश अधिकारी प्रथम भारतीय शिपायांची फौज आघाडीवर पाठवत. धुमचक्री होऊन अनेक
हिंदी शिपाई मारले जात मग गोरी फौज पुढे पाठविली जाई. म्हणजे मृत्यूला सामोरे
जाताना भारतीय शिपाई व विजयाची माळ यात गोऱ्या
सैन्याकडे, या प्रकारामुळे हिंदी
शिपायांमध्ये प्रचंड असंतोष निर्माण झाला.
तात्कालिक कारण
इनफिल्ड बंदुका व
चरबीयूक्त काडतूसे
काडतूस प्रकरणामुळे
हिंदी सैन्यामधील असंतोष पराकोटीस पोहोचला. इ. स. 1857
मध्ये इनफिल्ड नावाच्या नवीन बंदुका वापरात आणल्या. या बंदुकांना लागणाऱ्या
काडतुसांचे सील गाई व डुकराच्याचरबीने बंद केले. या काडतुसांचा वापर करते वेळी
त्यावरील सील सैनिकांना दाताने तोडावे लागे गाय ही हिंदूना पवित्र तर डुक्कर हे
मुस्लिमांना निषिध्द काडतूस प्रकरणामुळे हिंदू मुस्लिमांच्या धार्मिक भावना
दुखावल्या.या प्रकरणाची माहिती वाऱ्या सारखी सर्व भारतीय सैनिकांना मिळाली.
त्यांनी काडतूसे वापरण्यास नकार दिला. नकार देणाऱ्या शिपायांवर खटले भरण्यात आले. 10 वर्षापर्यत त्यांना शिक्षा ठोठावण्यात आल्या या सैनिकांना नोकरीतून काढून टाकणयत आले. त्यामुळे लष्करी
छावण्यांमध्यील परिस्थिती अत्यंत स्फोटक बनत गेली आणि यामधून 1857 च्या उठावाचा भडका उडाला.
या व अशा कारणांमुळे
शिपायांनी बंड पुकारण्याचे ठरवले. ही कारणे केवळ निमित्तमात्र होती. खरे कारण
भारतीयांना देश ईस्ट इंडिया कंपनीपासून मुक्त करायचा होता, हे आहे.
इस्ट इंडिया
कंपनीच्या मेरठ येथील सैनिकांनी बंड पुकारले व युरोपियन अधिकाऱ्या ना ठार मारले.
नंतर ते दिल्लीवर चाल करुन गेले. त्यांनी लाल किल्ल्यात प्रवेश केला व मोगलांचे
प्रतिष्ठेचे नाव लावणाऱ्या दुसऱ्या बहादूरशहाच्या
नावे भारताचा सम्राट म्हणून द्वाही फिरविली.
सेवेच्या अधिकाधिक
जाचक होत चाललेल्या अटी, धार्मिक बाबींत हस्तक्षेप आणि
अधिकाऱ्याचा वर्णीय अहंकार असे त्यांचे स्वरुप होते. पण मुळात त्या सर्वामागे
ब्रिटिश सत्तेविरुध्दचा असंतोष होता. कारण हे शिपाई झाले तरी भारतीय समाजातलेच
होते. ते एकप्रकारे गणवेशातील शेतकरीच होते.
भारतीय समाजाच्या
अन्य घटकांमध्ये ज्या आशा आकांक्षा, निराशा आणि
असंतोष होता त्याचेच प्रतिबिंब त्यांच्या अंत:करणात पडलेले होते.
शिपायांचे हे बंड
म्हणजे भारतीय अर्धव्यवस्था नष्ट झाली, तिला ब्रिटिश
अर्थव्यवस्थेची बटीक बनविण्यात आले आणि देशाची मोठया प्रमाणात आर्थिक पिळवणूक
करण्यात आली हे होय.
सर्वात वरकडी म्हणजे
जमीनमहसूल वाढविण्याच्या वसाहतवादी धोरणामुळे बऱ्याच शेतकऱ्याना आपल्या जमिनीलाच
मुकावे लागले व ती वसुली शेतकरी, व्यापारी आणि
सावकारांच्या घशात गेली.
परंपरागत
हस्तव्यवसायही नष्ट झाल्याने लक्षावधी कारागिरांवर बेकारी आणि दारिद्रय ओढवले.
शेतकरी व कारागीरांच्या या आर्थिक दुरवस्थेमुळे 1770
पर्यंत 12 वेळा मोठा व कित्येकदा छोटे दुष्काळ पडले.हजारो
जमीनदार व पाळेगारांचे शेतीच्या वसुलीवर आणि
स्वत:च्या शेतजमिनीवरच नियंत्रण राहिले नाही. शेकडो वतनदारांची वतने नष्ट
झाली. आपल्या अंतर्गत कारभारात ईस्ट इंडिया कंपनीने हस्तक्षेप केलेला अनेक
संस्थानिकांना आवडला नव्हता. विद्वान आणि उपासकवर्गाना संस्थानिक, छोटे वतनदार, सरदार आणि जमीनदारांचा जो आश्रय होता,
तोच नाहीसा झाल्याने त्यांच्यावर दारिद्रय कोसळले.
ब्रिटिश सल्तनत परकीय
होती हेच उठावाचे एक मुख्य कारण होते. या देशात ब्रिटिश सदैव परकेच राहिले.या
परकीय घुसखोरांच्या हुकुमांपुढे हांजी हांजी करण्याची आपणावर वेळ आली याचा भारतीय
जनतेला मोठा अपमान वाटे.
