वैदिक संस्कृती : ‘वेद’ वाड्मयावर आधारलेली संस्कृती म्हणजे वैदि क संस्कृती होय.
वैदिक वाड्मय : वेद हे आपले सर्वाधिक प्राचीन साहित्य मानले जाते. वेदांची निर्मिती अनेक ऋषींनी केली. वेदातील काही सूक्ते स्त्रियानाही स्फुरलेली आहेत. वैदिक वाड्मयाची भाषा संस्कृत होती. वैदिक
वाड्मय अत्यंत समृद्ध आहे. ऋग्वेद हा त्यातील मूळ ग्रंथ मानला जातो. तो काव्यरूप आहे. ऋग्वेदासह यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद असे चार वेद आहेत. या चार वेदांच्या ग्रंथांना ‘संहिता’ असे म्हणतात.
“विद् म्हणजे जाणणे. त्यापासून ‘वेद’ ही संज्ञा तयार झाली.तिचा अर्थ ‘ज्ञान’ असा होतो.” मौखिक पठणाच्या आधारे वेदांचे जतन केले गेले. वेदांना ‘श्रुति ’ असेही म्हणतात.
ऋग्वेद संहिता : ऋचांनी बनलेला वेद म्हणजे ‘ऋग्वेद’ होय. ‘ऋचा’ म्हणजे स्तुती करण्यासाठी रचलेले पद्य. अनेक ऋचा एकत्र गुंफून एखाद्या देवतेची स्तुती करण्या साठी तयार केलेल्या काव्याला ‘सूक्त’ असे म्हणतात. ऋग्वेद संहितेत विविध देवतांची स्तुती करणारी सूक्ते आहेत.
यजुर्वेद संहिताः यजुर्वेद संहितेमध्ये यज्ञात म्हटले जाणारे मंत्र आहेत. यज्ञविधींमध्ये कोणत्या मंत्रां चे पठण केव्हा आणि कसे करावे याचे मार्गदर्श न या संहितेत आहे. पद्या त असणारे मंत्र आणि गद्यात दिलले त्या मंत्रांचे स्पष्टीकरण अशी या संहितेची रचना आहे.
सामवेद संहिता : काही यज्ञविधींच्या वेळी तालासुरांत मंत्रगायन केले जाई. ते गायन कसे करावे,याचे मार्गदर्शन सामवेद संहितेत केले आहे. भारतीय संगीताच्या निर्मितीमध्ये सामवेदाचा मोठा वाटा आहे.
अथर्ववेद संहिता : अथर्ववेदाच्या संहितेला अथर्व ऋषींचे नाव देण्यात आले आहे. अथर्ववेदात दैनंदिन जीवनातील अनेक गोष्टींना महत्त्व दिलेले आढळते. आयुष्या त येणाऱ्या संकटांवर, दुखण्यां वर करायचे उपाय त्यात सांगितलेले आहेत. तसेच अनेक औषधी वनस्पतींची माहितीही त्यात दिलेली आहे. राजाने राज्य कसे करावे, याचेही मार्गदर्शन त्यात केलेले आहे. संहितांच्या रचनेनंतर ब्राह्मणग्रंथ , आरण्यके, उपनिषदे यांची रचना केली गेली. त्यांचाही समावेश वेदवाड्मयात केला जातो.
ब्राह्मणग्रंथः यज्ञविधींमध्ये वेदांचा वापर कसा करावा, हे सांगणाऱ्या ग्रंथांना ‘ब्राह्मणग्रंथ ’ म्हणतात.प्रत्येक वेदाचे स्वतंत्र ब्राह्मणग्रंथ आहेत.
आरण्यके: अरण्यात जाऊन, एकाग्र चित्ताने केलेले चिंतन ‘आरण्यक’ ग्रंथांमध्ये मांडलेले आहे.यज्ञविधी पार पाडत असताना कोणत्या ही प्रकारची चूक होऊ नये, याची खबरदारी यात घेतलेली दिसते.
उपनिषदेः ‘उपनिषद्’ म्हणजे गुरूजवळ बसून मिळवलेले ज्ञान. जन्म-मृत्यू सारख्या घटनांबद्दल अनेक प्रश्न आपल्या मनात येत असतात. त्या प्रश्नांची उत्तरे सहज मिळत नाहीत. अशा गहन प्रश्नांवर उपनिषदांमध्ये चर्चा केलेली आहे. चार वेद, ब्राह्मणग्रंथ , आरण्यके आणि उपनिषदे रचण्यास सुमारे पंधराशे वर्षांचा कालावधी लागला.त्या कालावधीत वेदकालीन संस्कृतीत अनेक बदल होत गेले. त्या बदलांचा आणि वेदकालीन लोकजीवनाचा अभ्यास करण्यासाठी वैदिक वाड्मय हे महत्त्वाचे साधन आहे.
